Mükatebe Nedir

1-)MÜKÂTEBE



İki veya daha fazla kişinin herhangi bir konuda karşılıklı olarak yazışmaları; bir köle veya cariyeyi kazancı hususunda derhal, kölelik ve esaretten kurtulması hususunda daha sonra ödenmek üzere belli bir meblağ karşılığında hürriyetine kavuşturmak için yapılan anlaşma ve yazışma. Buna "kitabet" de denir.

Mükatebe, köle ile sahibi arasında yapılan bir akiddir. İki tarafı ilgilendirdiği için mükatebe denilmiştir.

Mükatebe Kur'an-ı Kerim'le sabittir. Bu konuda Cenabı Hak:

"Ellerinizin altında bulunan (köle ve cariyeler)den mükatebe akdi yapmak isteyenlerle, eğer kendilerinde bir iyilik (hayır) görürseniz, mükatebe akdi yapın ve Allah'ın size verdiği malından onlara da (yardım olarak) verin" (en-Nur, 24/33).

Rasulüllah (s.a.s)'de hadisinde:

"Üç kişi vardır ki Allah Teala bunların hepsine yardım vadetmiştir: Allah yolunda savaşan gazi, (azadı için gereken) parayı ödemek isteyen mükateb köle ve nefsini haramdan korumak için evlenen adam" (İbni Mace, Itk, 3) buyurmuştur.

Mükatebe akdi icab ve kabulle gerçekleşir. Sahibi kölesine,

- Bana şu kadar meblağı ödersen, hürsün der; köle de bunu kabul ederse, mükatebe akdi gerçekleşmiş olur. Köle bu miktarı ödeyinceye kadar, köle ve hür statüsü arasında bir konum kazanır. Yani hürriyete adım atmıştır, ama kölelikten de tam manasıyla kurtulmamıştır. Çünkü Rasulüllah (s.a.s):

"Her hangi bir köle ile yüz okka üzerine kitabet akdi yapılır ve köle bunun on okkası hariç, diğer miktarını ödemiş olursa (hepsini ödeyinceye kadar) köle olmakta devam eder" (İbni Mace, Itk, 3).

"Mükateb, üzerinde kitabet akdindeki miktardan bir dirhem kaldığı müddetçe köledir" buyurmuştur (İbn Hacer Buluğul-Meram şerhi Selamet Yolları, Tercüme ve şerhi A. Davudoğlu, İstanbul 1967, IV, 305; Ebu Davud ve İbni Hanbel'den).

Bu hadis-i şeriflerden anlaşıldığına göre mükateb köle, akid yaptığında, bedelin tamamını ödeyinceye kadar, tam hürriyete kavuşmamış olur; ama tam manasıyla da köle değildir. O, hürriyete adım atmış birisidir. Dolayısıyla hür kişilere ait bazı ahkama tabi olur. Bununla ilgili olarak Rasulüllah (s.a.s)'in şu hadis-i şerifini görüyoruz:

"Siz kadınlardan birinizin kitabet akdi yaptığı bir kölesi olur, o mükatebin borcunu ödeyecek malı da bulunursa, ondan örtünsün" (İbn Hacer, a.g.e., IV, 305).

Kadın, köleden değil; hür erkekten örtünür. Ayrıca kitabet akdi yapmış olan kölenin kazancı artık kendisinindir. Azadı gerçekleşince de eski sahibesiyle evlenebilir.

Bu akit ne mükatebin, ne de sahibinin ölümüyle feshedilmiş, bozulmuş olmaz. Yani geçerliliğini korur. İmam Şafii'ye göre mükateb köle ve cariyenin vefatıyla akid bozulmuş olur.

Kitabet isteği kölenin sahibinden gelebildiği gibi, kölenin kendisinden de gelebilir. O takdirde bu isteğe uymak gerekir. Nitekim İbni Cüreyc, Ata b. Ebi Rebah'a:

- Kölem benden kitabet istediğinde, onun malı olduğunu bilirsem, onunla hürriyetini satın alma yazışması (mükatebe akdi) yapmaklığım vacib midir? dedim.

- Ben bunu vacibden başka görmüyorum, dedi.

Sonra Ata b. Ebi Rebah, Musa b. Enes'ten aldığı şu haberi İbni Cüreyc'e nakletti:

Sirin, Enes b. Malik'ten mükatebe akdi yapmasını istedi. Sirin'in malı çoktu. Enes bu isteğe yanaşmadı. Sirin, Ömer (r.a)'e gitti ve Enes'in mükatebe akdi yapmaya yanaşmadığını şikayet etti. Hz. Ömer:

- Sirinle mükatebe akdi yap, emrini verdi. Enes yine yanaşmayınca Hz. Ömer ona kırbaçla vurdu ve "Eğer onlarda bir iyilik (hayır) görürseniz mükatebe akdi yapın" (en-Nur, 24/33) ayetini okudu. Bunun üzerine

Enes, Sirin ile mükatebe akdi yaptı.

en-Nur suresi, 33. ayetindeki iyilik (hayır)den maksadın İslam olduğunu ileri sürerek, gayri müslim kölenin kitabetinin caiz olmadığını ileri sürenler olmuştur.

Aynı ayetteki, "Allah'ın size verdiği malından onlara da (yardım olarak) verin" emrine göre, mükatebe akdi yapana yardım etmek büyük sevablardan sayılmıştır. Bu konuda hadis-i şeriflerde örnekler vardır. Benire'nin kitabet bedelini ödeyebilmek için Hz. Aişe'nin yardımına baş vurduğu meşhurdur (Buhari, Mükateb, 2,3,4; Müslim, Itk, 15; İbni Mace, Itk, 3). Hatta kitabet olayı dolayısıyla "Azad edilenin veliliği onu hürriyetine kavuşturana aittir" kaidesi Rasulüllah (s.a.s)'den sadır olmuştur.

Selman-ı Farisi (r.a), yahudi olan sahibi ile beş yüz hurma ağacı dikmek ve kırk okıyye (dört yüz dirhem) altın vermek karşılığında mükatebe akdi yapmış, Rasulüllah (s.a.s) de Ashab-ı Kirama,

"Şu kardeşinize yardım ediniz" emrini vermiştir. Rasulüllah (s.a.s), kitabet şartlarından olan hurma fidanlarını bizzat mübarek elleriyle dikmiştir (Tecrid-i Sarih tercümesi, III, 22).

Hz. Cüveyriye (r.anha) Beni Mustalık gazasında esir edilip getirildiğinde sahibinden hürriyetini satın alabilmek için, yaptığı kitabet akdindeki meblağı temin edebilmek maksadıyla Rasulüllah (s.a.s)'ın kapısına gelmiş, Rasulüllah da onun azad olmasını sağlamış, kitabet bedelini mihri sayarak kendisine nikahlamıştır. Mükatebe akdinin geçerli olabilmesi için şu şartlar aranır:

1- Mevla (köle sahibi)'nin akil ve baliğ olması şarttır. Çocuk ve delinin yapacağı akid geçerli değildir.

2- Akdin yapıldığı zaman mükateb köle ve cariyenin varlıkları bilinmelidir; yani dünyada var olmalıdırlar. Buna bağlı olarak cariyenin karnındaki cenin hakkında kitabet akdi yapılamaz.

3- Mükatebe bedelinin mütekavvim (değerli ve helal) bir mal olması gerekir. Onun için laşe, kan veya domuz, şarap gibi bir şey kitabet ücreti olamaz, kitabet yapılan köle gayri müslim olsa bile... Ancak kitabet bedeli belirli bir süre hizmette olabilir. Nitekim Ümmü Seleme (r.anha), kölesi Sefine'yi, hayat boyunca Rasulüllah (s.a.s)'e hizmet etmek şartıyla azad etmiştir (İbni Mace, Itk, 6).

Kitabet bedelinin çeşit ve miktarının da belirli olması şarttır.

4- Mükatebeye iki tarafın da razı olması şarttır. Zorla, alay etmek kastıyla veya hata ile yapılan kitabet sahih olmaz. Buna bağlı olarak sahibi, kölesini kitabete zorlayamaz (es-Serahsi, el-Mebsut, 7/205-214; Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, 3/519-521).

İsmail KAYA

2-)Yazışma. Mektuplaşma. Birbirine yazma. (Osmanlıca'da yazılışı:mükatebe)

Bu bilgi faydalı oldu mu ?