Niyabet Nedir

1-)NİYÂBET



Birinin yerine geçme, vekillik. Hükümdar ile yönetilen yerlerde, hükümdarlık makamının boşalması veya hükümdarların küçük yaşta olması veyahut hastalık gibi sebepler dolayısıyla hükümdarlık görevinin başka birisi veya seçilen bir meclis heyeti tarafından görülmesi anlamında "niyabet" tabiri kullanılmaktadır. Kısaca "herhangi bir görevde başkasına vekalet etmek" demek olan "niyabet", pek çok devlette makam ismi olmuştur. "Niyabet-i Saltanat" adıyla bir makama Büyük Selçuklularda rastlanmamakta ise de, Anadolu Selçuklularında bu makam görülmektedir. Anadolu Selçukluları'nın bunu Eyyubiler'den almış olmaları muhtemeldir. Bu makamda bulunan kişiye "Naib-i saltanat" adı veriliyordu. Bu naibin görevi, hükümdarın devlet merkezinde bulunmadığı durumlarda ona ait devlet işlerine bakmak idi. Saltanat naiblerinin alameti olarak kendilerine altın kılıç verilirdi (İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara 1984, s. 93).

Aynı dönemde Anadolu Selçuklularında "Niyabet-i Hazret" adıyla diğer bir niyabet makamı vardı. Anadolu Selçukluları, Moğolların egemenliğine girdikten sonra Konya'da Selçuklu Sultanı'nın naibinden başka Moğolların da orada bulunması gerekli görülmüştü. Bu Moğol naibi, ülkedeki bütün gelişmelerden Moğol Kağanı'nı haberdar ederdi.

Memluklülerde ve Anadolu Selçuklularında olduğu gibi İlhanlılarda da "Niyabet-i Saltanat" makamı vardı ki, derecesi vezirle eşit, hatta bazı hallerde ondan üstün idi. Naib-i saltanat olacak kişinin ehliyetli, dürüst, güvenilir ve adil olması başlıca şartlardandı. Bu kişinin görevleri arasında, hiç kimseye zulüm etmemek, devlet düzeninin sağlanmasına çalışmak, ülkedeki bütün olaylardan haberdar olarak vezirlerle beraber meselelere çözümler bulmak sayılabilir (Uzunçarşılı, a.g.e., s. 207).

Memluklülerde sultanın vekili olarak iş gören bu naiblere "Naib-i Kafil", "Naibü'l-Hazre", "Kafilü'l-Memaliki'l-İslamiyye" gibi adlar verilmiştir. Vezaret makamına ait salahiyet alınarak bu niyabet vazifesi ihdas edilmiştir. İlk defa bu "Niyabet-i Saltanat'' makamını ortaya çıkaran, birinci Memluklü hükümdarı Melik Muiz Aybek idi. Memluklülerde naibler adeta ikinci bir sultandı. Büyük imtiyazlara sahipti. Üstlendikleri görev itibariyle bu naibler, Osmanlılardaki vezir-i a'zama benzemekteydi (Uzunçarşılı, a.g.e., s. 349).

Osmanlılarda "naib-i saltanat", saltanat vekili manasında sadrazamlar hakkında kullanılırdı ki, padişahın vekili demekti.

Osmanlılarda naiblik (niyabet) müessesesi bu anlamda uzun süre devam ettikten sonra, Cumhuriyet devrinde şer'i mahkemelerin ortadan kaldırılmasıyla bunlar da ortadan kalktı. Aynı zamanda bu tabir Osmanlılarda başka anlamları da taşıyordu. Mesela, namazlarda imamet şer'an sultana ait idi. Ancak onun izni ile bu görev imam tarafından yapıldığı için, imam bu durumda sultanın naibi kabul ediliyordu (C.B., Naib" mad., İA., IX, 51).

Öte yandan, kazasker veya kadıya vekaleten şer'i iş ve davaların naib sıfatıyla görülmesi anlamında da "niyabet" kelimesi kullanılmaktaydı. (Ayrıca "Naib" maddesine bakınız).

Mefail HIZLI

2-)1.Vekillik.

Allahü teala bir hac ile üç kişiyi Cenet'e koyar. 1) Vasiyet edeni, 2)Vasiyeti yerine getireni, 3) Niyabeten hacca gideni. (Hadis-i şerif-İhya)

Hac gibi, hem mali ve hem bedeni olan ibadette, bir kimsenin malı olur fakat hac etmeye gücü yetmemesi (acizlik) ve devamlı özürlü olması halinde niyabet caiz, gücü ve kuvveti varken niyabet caiz değildir. (M. Zihni Efendi)

Kıyamet günü hesaba çekileceklerin ilki kadılardır. Niyabet makamında olanların bazı hasletleri olması lazımdır. Yaptığı işi sevmesi, sağlam görüşlü ve azimli olması, gafil bulunmaması, doğruluktan ayrılmayıp ciddi olması, acizlik, yumuşak olması, israf etmeden cömert olması, siyaset ve idaresi ilme dayanması, adaletli ve affı çok olması lazımdır. (Seyyid Alizade)

3-)Naiplik.

Bu bilgi faydalı oldu mu ?