Vali Nedir

1-)Alm. Gouverneur, Fr. Prétet, İng. Gonernor. Bir ilde hükumeti temsil eden en büyük memur. Vali, ilde devletin ve hükumetin temsilcisi ve ayrı ayrı her bakanın mümessili ve bunların idari ve siyasi yürütme vasıtasıdır. İl Özel İdarelerinin başı, belediye ve köy mahalli idarelerinin idari vesayet makamıdır. Vali, ilin genel idaresinden ve gidişinden sorumludur. Kanun, tüzük, yönetmelik ve hükumet kararlarını yayımlar, ilan eder. Uygular, askeri ve adli teşkilatlar dışında kalan bütün devlet daire müessese ve işletmelerinin özel işyerlerini, özel idare, belediye ve köy idareleri ve bunlara bağlı bütün müesseseleri denetler ve teftiş eder; suç işlenmesini önleyen, amme (kamu) düzen ve güvenliğini sağlayan tedbirleri alır. Plan ve programlarla il’e verilen görevlerin plan gayelerine uygun şekilde gerçekleşmesini denetler. İl dahilindeki bütün kalkınma çabalarını ve yatırımları takip eder, değerlendirir, aralarında işbirliği ve koordinasyonu sağlar.

Vali, İçişleri Bakanlığına bağlıdır. İdari teşkilat içinde İçişleri Bakanlığının memurudur. Bakanlığın teklifi, Bakanlar Kurulunun tayini ve Cumhurbaşkanının imzalamasıyla tayin edilir. Vali olmak için Türk olmak, medeni ve siyasi haklara sahip olmak şartı aranır.

Valiliğe Bağlı Birimler

Valinin il’e ait işleri yapmasında kendisine çeşitli hususlarda yardımcı olurlar. Bu birimler şunlardır:

Vali Yardımcıları: Vali tarafından verilen işleri yapar. Valinin bulunmadığı hallerde valiye vekalet eder. İlin durumuna göre birkaç tane olur.

Hukuk İşleri Müdürlüğü: İl İdare Kurulunun kanun sözcülüğünü ve valinin danışmanlığını yapar.

İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü: İlin planlama ve koordinasyon işlerine bakar. İl hizmetlerini yürütür.

İl Nüfus Müdürlüğü: İl düzeyinde nüfus işlerini düzenler.

İl Savunma Sekreterliği: Seferberlik işlerini düzenler. İl’e ait topyekün savunma işlerine bakar.

İl Sivil Savunma Müdürlüğü: İlin sivil savunma planını hazırlar ve uygular.

İl Jandarma Alay Komutanlığı: Sorumluluk sahası içinde, amme düzenini, genel emniyeti ve asayişi sağlar. Güvenlik konusunda valinin müşavirliğini yapar.

İl Emniyet Müdürlüğü: İl’in emniyet ve güvenlik işlerinden sorumludur. Âsayişi sağlamakla görevlidir.

Yazı İşleri Müdürlüğü: Valinin yazışmalarını, personelin özlük işlerini, ayniyat, tahakkuk ve mutemetlik işlerini yürütür. Valilik konağının temizlik ve koruma hizmetlerini düzenler.

Valiliğin Tarihçesi:

Yapılan araştırmalardan öğrenildiğine göre tarihte en eski olarak Mezopotamya’da Hammurabi Krallığında ve daha sonra Asurlularda valiler vardı. İranlılarda valilere “Satrap” ismi veriliyordu. Bunlar soylu veya kral ailesinden seçiliyordu. Gerektiğinde kral tarafından vazifeden alınırlardı. Valilik vazifesinin bazan babadan oğula geçtiği de olurdu.

Eski Mısır krallık devrinde her ilde bir vali bulunurdu. Orta Krallık devrinde bu makam babadan oğula geçen ve parayla satılan bir müessese haline getirilmişti. Yeni Krallık devrinde ise, valiler kral tarafından tam denetime (kontrola) tabi tutuluyordu. Tayinler merkezden yapılıyordu.

Roma İmparatorluğunda eyaletlerin başına mutlak egemenlik yetkisine sahip valiler tayin edilirdi. Bu valiler, yargı işlerinde uygulayacakları kanun maddelerini ihtiva eden kararnameler yayınlarlardı. Romalılarda ilk valiler, M.Ö. 227’de Sicilya ve Sardinya-Korsika’ya eyalet “praetor’u” ünvanıyla tayin edilmişlerdir. Daha sonra senato, valileri bir yıl süreyle seçmeğe başladı ve “propraetor” diye adlandırıldılar. Roma’da Doğu illerine gönderilen valilere “prokonsül” denirdi. Diğerlerine de “propraetor” denirdi. Prokonsüller daha yetkiliydi. Propraetor da küçük konsül demekti. Prokonsül’ün yanında yetkileri azdı.

Romalılarda valiler senato tarafından seçilir ve denetlenirdi. Fakat bunun uygulamada hiç önemi yoktu. Valilerin yaptığı herşey senato meclisince hoş karşılanırdı. Bu bakımdan Romalı valiler, halka eziyet eder, gittikleri bölge halkına esir muamelesi yaparlardı. Romalılardan vali olanlar çok çabuk zengin olurdu. Halktan haksız vergi toplamak en tabii adetleriydi. Kendilerinden hesap sorulmazdı. Roma krallarından Sezar, valileri kendi seçmeye başladı. Valiler arasında prokonsül-propraetor ayırımını kaldırdı. Daha sonra Augustus zamanında daha değişik tarzda valiler arasında farklılık tekrar getirildi. Ancak ikinci yüzyıl sonunda Romalılarda valiler arasında rütbe farkları iyice azaltıldı. Valilerin hepsine “praesides” adı verildi. Üçüncü yüzyılın sonlarına doğru valiler arasında bir kademeleşme kuruldu. Buna göre valiler bütün askeri vazifelerini kaybettiler. Ancak yargılama, devlet için vergi toplama ve devlet topraklarını denetleme vazifeleri kendilerine bırakıldı.

Bizanslılarda sivil ve askeri görevler arasında fark vardı. Sivil görevi sadece valiler yapıyordu. Ama dış tehlikelerin artması halinde sivil görevin yerini askerler alıyordu. Askeri valilere “thema” adı veriliyordu. Onuncu yüzyılda Bizanslılarda otuz kadar thema vardı. Bunların on sekizi Asya’da, on ikisi Avrupa’da bulunuyordu.

İslamiyette Valilik:

Peygamberimiz ilk İslam devletini Medine’de kurup sonra sınırlar büyüyünce, devletin daha iyi idare edilebilmesi için merkezden uzak yerlere valiler tayin etmiştir. Bu usul sonradan bütün İslam devletlerinde uygulanmıştır.

Peygamberimiz şehirler ve kabileler üzerinde idareci olarak amiller tayin etti. Yemen ve Hicaz bölgelernideki küçük ve büyük bütün kabilelere gönderilen “Âmil” ismi verilen bu temsilciler Müslümanlara namaz kıldırıyor ve zekat topluyor, adli işlerine; kısaca valilik işlerine bakıyorlardı. Daha sonraları siyasi vasıflara da haiz oldular. Bunlardan en meşhuru Yemen’e vali olarak gönderilen Muaz bin Cebel ile Amman Valisi Amr bin As idi. Resulullah zamanında Mekke valisi tayin edilen Itab bin Useyid’e günlük bir dirhem maaş verildi. İlk defa valilere verilen maaş budur.

Hazret-i Ebu Bekr zamanında Resulullah’ın valileri yerlerinde bırakıldı. Ancak memleket çeşitli vilayetlere ayrıldı. Bunlar: Mekke, Medine, Taif, San’a, Hadramut, Havlan, Zübeyd, Rama, Cündel, Nercan, Cevrş ve Bahreyn’dir. Hazret-i Ömer zamanında, siyasi ve idari bakımdan kolaylıklar temin etmesi için eyaletler teşkil edildi. Bunlar: Bahreyn, Sicistan, Mekran, Kirman, Taberistan, Horasan. Fars (İran) eyaleti de üç vilayete bölündü: Irak (Basra ve Küfe), Şam (Humus ve Dımaşk) ve Filistin. Afrikiyye de üç vilayete ayrıldı: Yukarı Mısır, Aşağı Mısır ve Batı Mısır (Libya). Hazret-i Ömer’in son zamanlarına doğru vilayetlere tayin edilen idarecilerin amil olan ünvanları, yerini vali ve emir tabirine bıraktı.

Emeviler ve Abbasiler dönemlerinde de bu idari taksimat bazı değişiklikler ve yarı muhtar eyaletler şeklinde devam etti.

Hazret-i Ömer (634-644 (H.13-23)

Zamanı Valisi : Vilayet

Nafi bin Haris el-Hıza’i : Mekke

Süfyan bin Abdullah es-Sekafi : Taif

Ya’la bin Menbe Halif bin Nevre : San’a

Ebu Musa el-Eş’ari : Basra

Mugire bin Şu’be : Kufe

Amr bin el-As : Mısır

Osman bin Ebi el-As : Bahreyn

Muaviye bin Ebi Süfyan (Dımaşk) : Suriye

Amr bin Sa’d : Humus-Filistin

Hazret-i Osman (656 (H.27)

Zamanı Valisi : Vilayet

Abdullah el-Hadrumi : Mekke

Kasım bin Rabia es-Sekafi : Taif

Ya’la bin Menbe : San’a

Abdullah bin Âmir : Basra

Said bin el-As : Kufe

Abdullah bin Sa’d bin Ebi Serh : Mısır

Abdullah bin Kays el-Fezari : Bahreyn

Muaviye bin Ebi Süfyan : Suriye

Abdurrahman bin Halid bin el-Velid : Humus-Filistin

İslam devletinde valiyi halife seçerdi. Seçme, imtihanla ve ehil kişiler arasından seçilirdi. Valinin Müslüman ve hür olması “Genel Vali” olanın müctehid olması aranırdı. Özel valilerin de alim ve hukukçu olanları tercih edilirdi.

İslam devletinde iki çeşit vali vardır:

1. Genel vali: Genel valilik de kendi arasında ikiye ayrılırdı: a) Serbest bir tayin işlemiyle meydana gelen valilikler: Bu göreve tayin edilecek valileri bizzat halife kendisi tayin ederdi. Bunlar; tayin edildikleri yerlerdeki halkın hepsini idare ederler, onların adliye, muhakeme, vergi ve zekat toplama işlerini yürütürdü. Halkın bütün dertleri ve şikayetleriyle yakından alakalanırlar ve bu konularda tam yetkiye sahiptiler.

b) Fetih suretiyle: Mecburi bir tayin ve tanıma işlemiyle meydana gelen valilikler; buralara tayin edilen valiler de halife tarafından seçilirdi. Bu gibi yerlere tayin edilen valilerin görevleri sınırlıydı. Bunların yanına ayrıca tam yetkiye sahip bir de vezir tayin edilirdi. Birçok işlere bu vezir bakardı.

2. Özel vali: Valiler de halife tarafından seçilirdi. Genel validen daha az yetkiye sahiptiler. Bunlar; bir toplumu sevk ve idareye, orduya, belirli bir topluluğun haklarının korunmasına, konulan yasaklara halkın riayet etmesini temine ve buna benzer işlere bakardı.

Genel ve özel valiler; halife tarafından kendilerine ulaşan emirleri aynen uygularlardı. Bunların görevden alınması ve başka bir göreve tayin edilmesi yine halifeye bağlıydı. Yalnız özel valileri, tam yetkiye sahip vezirle de görevden alma yetkisi vardı. Özel ve genel valilerden şahsi gelirleriyle, idare ettikleri halkın hizmetine sunulmak üzere eser yapanlar çoktur.

Türk İslam Devletlerinden, Selçuklular, Memlukler, Akkoyunlular ve Karakoyunlularda valiye; beylerbeyi denilirdi. Selçuklulardan sonra Türkiye’ye hakim olan Osmanlılarda ise, valilik görevini eyalet ve vilayetlerde beylerbeyi, liva denilen sancaklarda ise mutasarrıflar yapardı.

Cumhuriyet devrindeyse; eyalet, liva ve sancaklar İl’e çevrilip bugünkü bilinen vali idaresine verildi.

Olağanüstü hal uygulanan bölgeler için ayrıca Olağanüstü Hal Bölge Valisi mevcuttur.

2-)Bir ilde devleti temsil eden en yetkili yönetim görevlisi, ilbay.

3-)Satrap.

Bu bilgi faydalı oldu mu ?