Çağatay Hanlığı Nedir

1-)Çağatay ülkesi olarak da anılan Batı ve Doğu Türkistan ile Maveraünnehr topraklarında Çağatay Hanın kurduğu devlet.

Çağatay, Cengiz Hanın eşi Börte Uçin’den olma ikinci oğludur. Cengiz Kanunu’nu en iyi bilen ve tatbik edendir. Diğer kardeşleri ile birlikte babasının Çin, Harizm seferlerine katılıp, Çin, Afganistan ve Hindistan’a gitti. Cengiz Han 1227 senesinde ölünce yerine kardeşi Ögedey hükümdar oldu.

Çağatay ise, babasının ölümünden sonra savaşlara katılmadı. Uygur ülkesi ile Semerkant, Buhara arasındaki ülke onun hakimiyeti altındaydı. Moğol Kanunu’nu iyi bildiği için, Moğollar arasında itibarı fazlaydı. İslamiyete düşman olup, Müslümanları sevmezdi. İslami usulde hayvan kesmeyi ve gusl abdesti almayı yasaklamıştı. Kardeşi Ögedey’in ölümünden sonra hastalandı. Doktorlar hastalığına çare bulamayınca, Moğol adeti gereğince 1241’de idam edildi.

Çağatay’ın ölümünden sonra sırasıyla Mütegenimoğlu Kara Hülagü ve Kağan Göyük (1246-1248) ve daha sonra da Çağatay’ın oğullarından Yişü Müngke başa geçti. 1251 senesinde karışıklıklar çıktı. Batıda Batu Kağan, kendi adına para bastırarak Müngke’nin iktidarını böldü.

Yişü Müngke’nin 1259’da ölmesinden sonra, Çağatay’ın torunu Algu, iktidar mücadelesinden faydalanarak Afganistan ve Harizm’e hakim oldu. Saltanatını daha da kuvvetlendirerek Arık Baka’yı yenince, Orta Asya’nın tek hakimi oldu. Algu’nun 1266’da ölmesiyle Ögedey’in oğullarından Kaydu kağan olup, 1301 yılına kadar Çağatayları idare etti. Ölümüyle önce oğlu Çopar, daha sonra 1307 senesinde de Barak Hanın oğlu Duva başa geçti.

Duva, Çağatay Hanlığının gerçek kurucusu kabul edilmektedir. Yerine oğlu Kebek hükümdar oldu. Bunun zamanında ilk Çağatay parası basıldı. 1326’da kardeşi Tarmişirin başa geçti. Bu hükümdar İslam dinini kabul ederek Alaeddin adını aldı. Doğuda Cengiz Kanunu’na bağlı olan Çağataylar, Alaeddin’e karşı ayaklandılarsa da İslamiyetin Çağatay ülkesinde yerleşmesini engelleyemediler. Zaten güç dengesi de Türklerin tarafına kaydığından, Çağatay soyu müessiriyetini gittikçe kaybetti. Alaeddin Hanın ölümünden sonra 1370 tarihine kadar Türk Beyleri Çağatay prenslerini kukla haline getirdi. Timur Han zamanında bazı Çağatay prenslikleri varsa da, 16. yüzyılda Özbekler tarafından bunlar da Maveraünnehr’den atılmışlardır.

Çağatay Hanlığı Hanedanını bazı araştırmacılar Türk olarak göstermekteyseler de, Cengiz Hanın Moğol soyundan geldiğini bütün kaynaklar yazmaktadır. Çağatay ve sonraki idarecileri de Cengiz’in torunlarıdır. Böyle olmasına rağmen şu bir gerçektir ki, ülkede Türk nüfusu bulunmaktaydı. Ülke daha sonra da Türk hakimiyetine girip Türkleştiği gibi, İslam dini de yayılmıştır.

Çağatay dili ve edebiyatı: Çağatay’ın adına nisbetle verilmiş, Ali Şir Nevai (1441-1501) ile onu takib eden Asya şairlerinin kullandıkları edebi Türk lehçesine ve bu dille yazılmış eserlere Çağatay adı verilmektedir. Eski ve yeni doğulu batılı dil bilginleri Çağatayca kelimesini kullanmaktadır. Çağatayca; Çağatay, İlhanlı ve Altınordu devletlerinin ilim çevrelerinde 13 ve 14. yızyıllarda gelişerek, 20. yüzyılda Özbek edebiyatının meydana gelmesine kadar devam eden Doğu Türkçesidir. (Bkz. Türk Edebiyatı)

Bu bilgi faydalı oldu mu ?